Υπάλληλοι καθαριότητας, bartender, οδηγοί, νοσοκόμοι και εργαζόμενοι εφοδιαστικών αλυσίδων είναι ορισμένα μόνο από τα επαγγέλματα εκείνα που αναλαμβάνουν δράση «αφού πέσει το σκοτάδι». Εξετάζοντας το μέγεθος της επιρροής της «νυκτερινής οικονομίας» στο ντόπιο εργατικό δυναμικό ανά τον κόσμο, μπορεί να αναφερθεί, ενδεικτικά, ότι στη Νέα Υόρκη η «νυκτερινή οικονομία» υποστηρίζει συνολικά 300.000 θέσεις εργασίας στους κλάδους του πολιτισμού, της ψυχαγωγίας και της διασκέδασης (φιλοξενία, εστίαση, τέχνες, αθλητισμός και αναψυχή), ενώ στο Λονδίνο 1,6 εκατομμύρια άνθρωποι ασκούν διάφορες νυκτερινές εργασίες (191.000 άτομα εργάζονται στον τομέα της υγείας, 178.000 παρέχουν επαγγελματικές υπηρεσίες, 168.000 απασχολούνται στον τομέα του πολιτισμού και της αναψυχής).
Κατόπιν των ανωτέρω παρατηρήσεων και συνεκτιμώντας, παράλληλα, τη διάσταση και τη σημασία του φύλου στην αγορά εργασίας, αναδεικνύεται η ύπαρξη φυλετικών ανισοτήτων και στο πεδίο της «νυκτερινής οικονομίας». Πιο συγκεκριμένα, μόνο το 38% των εργαζομένων νύκτα στο Λονδίνο είναι γυναίκες, ενώ τα στατιστικά στοιχεία δεν λαμβάνουν πλήρως υπόψη τις ευθύνες οικογενειακής φροντίδας που αναλαμβάνονται, ως επί το πλείστον, από τις γυναίκες στο σπίτι κατά τις νυκτερινές ώρες.
Συνεπώς, η αναμόρφωση του καθεστώτος της νυκτερινής εργασίας στις πόλεις προς όφελος των γυναικών αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη βελτίωση της απασχολησιμότητάς τους, την ενίσχυση του αισθήματος ασφαλείας, όπως επίσης για την αντιμετώπιση κάθε μορφής σεξουαλικής παρενόχλησης και την προαγωγή της ισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, μέσω της δημιουργίας νέων υπηρεσιών και λειτουργιών.
Όλοι στον αγώνα για ασφαλέστερες πόλεις
Η βελτίωση της πρόσβασης σε καλύτερες νυκτερινές θέσεις εργασίας για τις γυναίκες στις πόλεις αποτελεί μια πρόκληση που χρήζει πολύπλευρης αντιμετώπισης. Ειδικότερα, η αίσθηση ασφάλειας σε δημόσιους χώρους συνιστά καθοριστικό στοιχείο επηρεασμού των εργασιακών επιλογών των γυναικών. Σύμφωνα με την πρόσφατη Έκθεση για την Ποιότητα Ζωής στις Ευρωπαϊκές Πόλεις (2023), το αίσθημα ασφάλειας στις πόλεις κατά τις νυκτερινές ώρες είναι μικρότερο στις γυναίκες συγκριτικά με τους άντρες (67% έναντι 72%).
Η πρόσβαση σε τακτικές, ασφαλείς και αξιόπιστες δημόσιες συγκοινωνίες αποτελεί μια κρίσιμη πτυχή του ζητήματος της μείωσης των ανισοτήτων στην πρόσβαση και τη συμμετοχή των ατόμων σε νυκτερινές οικονομικές δραστηριότητες των πόλεων. «Οι γυναίκες συχνά αρνούνται θέσεις εργασίας που περιλαμβάνουν νυκτερινές βάρδιες. Η αναμονή στις στάσεις για ένα νυκτερινό λεωφορείο ή τρένο μπορεί να αποδειχθεί μια ιδιαιτέρως προβληματική κατάσταση, αποθαρρύνοντας συχνά τις γυναίκες να επιλέξουν τα συγκεκριμένα μέσα αστικής μετακίνησης και εξαναγκάζοντάς τες να ξοδεύουν περισσότερα χρήματα σε σχέση με τους άντρες προκειμένου να μπορούν να επιστρέφουν στο σπίτι τους ασφαλείς, με τη χρήση υπηρεσιών ταξί ή ride-sharing (κοινόχρηστα οχήματα). Η αξιοποίηση ψηφιακών λύσεων και τεχνολογικών εργαλείων και συστημάτων πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών δύναται να αποτελέσει μια πολύτιμη πηγή άντλησης στατιστικών δεδομένων αναφορικά με τη χρήση μεταφορικών μέσων από τις γυναίκες τη νύκτα, όπως επίσης να συμβάλει στη δημιουργία πιο εύχρηστων ηλεκτρονικών εφαρμογών για την αναφορά περιστατικών παρενόχλησης και βίας στα μέσα μαζικής μεταφοράς» επισημαίνει χαρακτηριστικά η Nourhan Bassam, πολεοδόμος και συγγραφέας του έργου «The Gendered City».
Το πιλοτικό έργο του νυκτερινού λεωφορείου που εφάρμοσε, από τον Μάιο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2023, η εσθονική πόλη Ταλίν, εταίρος του δικτύου URBACT «Cities After Dark», εξυπηρέτησε πάρα πολύ στις μετακινήσεις τους εργαζομένους και λάτρεις των πάρτι, διαθέτοντας συνολικά τέσσερις γραμμές δρομολογίων, που συνέδεαν το κέντρο της πόλης με διάφορα προάστιά της. «Τα νυκτερινά λεωφορεία μπορούν να αποτελέσουν καθοριστικούς παράγοντες στο θέμα της ενίσχυσης του αισθήματος ασφαλείας των γυναικών τη νύκτα, προσφέροντάς τους μια βιώσιμη και ασφαλή εναλλακτική λύση στις μετακινήσεις τους από και προς τον χώρο εργασίας ή απλώς στις μετακινήσεις τους για νυκτερινή διασκέδαση στην πόλη» σημειώνει η Natalie Mets, σύμβουλος νυκτερινής ζωής στην πόλη του Ταλίν και συντονίστρια της Τοπικής Ομάδας URBACT.
Η αντιμετώπιση του χάσματος ανάμεσα στα δύο φύλα στο θέμα των νυκτερινών αστικών μετακινήσεών τους, συνιστά μια κοινή προτεραιότητα για όλες τις πόλεις παγκοσμίως. Στην ινδική πόλη Βομβάη, το έργο με την ονομασία «Safe City» αποσκοπεί στη δημιουργία ασφαλέστερων αστικών και μεταφορικών εμπειριών για όλους, μέσω της ανάλυσης δεδομένων που συλλέγονται από διαδικτυακές έρευνες και ελέγχους πολεοδομικού σχεδιασμού αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες μετακινούνται στους δρόμους, τις αγορές και τους συγκοινωνιακούς κόμβους κατά τις νυκτερινές ώρες. Το συγκεκριμένο έργο, με την υποστήριξη του Πανεπιστημίου Stanford, της διεθνούς μη κερδοσκοπικής και μη κυβερνητικής οργάνωσης Vital Voices και του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, ανέπτυξε δέκα βασικές αρχές δράσης οι οποίες μπορούν να υιοθετηθούν αργότερα στο πλαίσιο και άλλων έργων βιώσιμης αστικής ανάπτυξης. Οι εν λόγω αρχές αφορούν την ενεργό ανάμειξη των γυναικών σε έργα πολεοδομικού σχεδιασμού, τη διοργάνωση ομαδικών νυκτερινών περιπάτων για ασφαλή επιστροφή στο σπίτι και την προώθηση της γυναικείας συμμετοχής στο νυκτερινό εργατικό δυναμικό των πόλεων. Η αύξηση του αριθμού των γυναικών οδηγών ταξί στους νυκτερινούς δρόμους πόλεων όπως η Βομβάη αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα κατά το οποίο η παροχή υπηρεσιών ταξί μόνο για γυναίκες απέκτησε υψηλή προβολή και δημοφιλία την τελευταία δεκαετία.
Επένδυση στην κατάρτιση και την εκπαίδευση για καλύτερες εργασιακές συνθήκες
Εφόσον μια πόλη επιθυμεί να κατοχυρώσει το καθολικό δικαίωμα της συμμετοχής των πολιτών στις νυκτερινές της δραστηριότητες, τότε η διαδικασία ενημέρωσης των ενδιαφερομένων (από εργαζομένους μέχρι λάτρεις των πάρτι) για θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης κάθε μορφής σεξουαλικής παρενόχλησης είναι κρίσιμης σημασίας. Σύμφωνα με μια μελέτη του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το 90% των θυμάτων σεξουαλικής παρενόχλησης είναι γυναίκες, ενώ μία στις τρεις γυναίκες έχουν βιώσει, ως ενήλικες, σωματική ή σεξουαλική βία.
Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του αισθήματος ανασφάλειας που βιώνουν πολλές γυναίκες κατά τις μετακινήσεις τους και την εργασία τους, η πόλη του Λονδίνου υιοθέτησε τον Χάρτη Νυκτερινής Ασφάλειας των Γυναικών. Το συγκεκριμένο έγγραφο δεσμεύει τους υπογράφοντες οργανισμούς καθώς επίσης τα μαγαζιά και τις επιχειρήσεις που λειτουργούν τη νύκτα να προχωρήσουν στον σχεδιασμό ασφαλέστερων για τις γυναίκες δημοσίων χώρων και εργασιακών χώρων, να ορίσουν έναν υπεύθυνο για την προώθηση της ασφάλειας των γυναικών τη νύκτα, να σχεδιάσουν επικοινωνιακές καμπάνιες για το εν λόγω ζήτημα και να εκπαιδεύσουν κατάλληλα το προσωπικό τους προκειμένου να εξασφαλίζεται ότι όλες οι καταγγελίες γυναικών για σεξουαλική παρενόχληση καταγράφονται και απαντώνται. Ο δήμαρχος του Λονδίνου Sadiq Khan έχει επενδύσει περισσότερες από 100.000 βρετανικές λίρες (περίπου 117.000 ευρώ) στους τομείς της ανάπτυξης επιμορφωτικών δραστηριοτήτων, της διοργάνωσης εκδηλώσεων διαμοιρασμού και διάχυσης καλών πρακτικών και της παροχής πόρων για την υποστήριξη εθελοντών υπογραφόντων του Χάρτη Νυκτερινής Ασφάλειας των Γυναικών. Μεταξύ των προαναφερθέντων πόρων είναι και η Εργαλειοθήκη του Χάρτη Νυκτερινής Ασφάλειας των Γυναικών, η οποία δημιουργήθηκε σε συνεργασία με την εθνική καμπάνια για μια ασφαλέστερη νυκτερινή ζωή στην πόλη, με τίτλο «Καλή Νυκτερινή Έξοδος» (Good Night Out), προκειμένου να προσφέρει στους ενδιαφερομένους ιδέες και έμπνευση για να θέσουν σε εφαρμογή τις δεσμεύσεις τους, με ιδιαίτερη έμφαση στην αναβάθμιση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού και την υιοθέτηση καινοτόμων μεθόδων επικοινωνίας με τους πελάτες.
Στο Παρίσι, η γαλλική ΜΚΟ Consentis, εταίρος του δικτύου URBACT «Cities After Dark», ενώνει τις δυνάμεις της με το Νυκτερινό Συμβούλιο (Conseil de la nuit) της πόλης, στο πλαίσιο της βελτίωσης του επιπέδου ασφαλείας των δημοσίων εκδηλώσεων, όπου εκτιμάται ότι το 60% των γυναικών έχουν υπάρξει θύματα σεξουαλικής επίθεσης ή βίας. Οι παραπάνω φορείς πραγματοποιούν επιμορφωτικές δράσεις για καλλιτέχνες, μέλη προσωπικού και διοργανωτές και τοποθετούν σταντ προβολής και προώθησης μηνυμάτων προσωρινά έξω από δημοφιλή κλαμπ, μουσικά μαγαζιά και χώρους φεστιβάλ. «Η στρατηγική μας έγκειται στην αξιοποίηση της ευκαιρίας να προκληθεί δημόσια συζήτηση σχετικά με τη σεξουαλική συναίνεση, στο πλαίσιο εκδηλώσεων και φεστιβάλ, καθότι τα κλαμπ και οι πολιτιστικοί χώροι αποτελούν σημεία στα οποία οι άνθρωποι προσέρχονται με εορταστική διάθεση και είναι δεκτικοί σε θετικά μηνύματα» παρατηρεί η Julie Lalloué, συντονίστρια της Consentis και μέλος της Τοπικής Ομάδας URBACT στο Παρίσι. Η διάδοση πληροφοριών σχετικά με τη συναινετική κουλτούρα σε χώρους κεφιού και διασκέδασης δεν συνιστά μόνο έναν τρόπο μείωσης των περιστατικών παρενόχλησης κατά τη διάρκεια δημοσίων εκδηλώσεων αλλά και έναν τρόπο εκπαίδευσης των ανθρώπων για τη βελτίωση της συμπεριφοράς στην ιδιωτική τους ζωή, ιδίως σε μια πόλη όπως το Παρίσι, όπου τα περισσότερα νυκτερινά βίαια εγκλήματα συμβαίνουν σε ιδιωτικούς χώρους.
Η ενίσχυση της ασφάλειας των γυναικών που εργάζονται στη νυκτερινή διασκέδαση είναι μια ακόμη βασική προτεραιότητα για την Consentis, η οποία προώθησε, τον Οκτώβριο του 2023, την καμπάνια «Επανεφευρίσκοντας τη νύκτα» (Reinventing the night), με σκοπό την αντιμετώπιση της σεξουαλικής βίας κατά των επαγγελματιών DJ. Στο πλαίσιο της καμπάνιας αυτής, κυκλοφόρησε μια διακήρυξη που εμπεριείχε μια σειρά αρχών για την ενίσχυση της ασφάλειας των γυναικών και μελών της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας που απασχολούνται σε νυκτερινές εργασίες του κλάδου του πολιτισμού. Επιπλέον, καταρτίστηκε μια σειρά πρωτοκόλλων για την ασφάλεια των καλλιτεχνών και των μουσικών χώρων, με σκοπό τη δημιουργία ενός καλύτερου εργασιακού περιβάλλοντος, μέσω της υιοθέτησης μέτρων πρόληψης και ενημέρωσης για διάφορες ομάδες αποδεκτών, όπως οι λάτρεις των πάρτι, οι διοργανωτές εκδηλώσεων και οι εταιρείες κρατήσεων.
Η εφαρμογή μέτρων βελτίωσης της ασφάλειας σε μπαρ και κλαμπ μπορούν, επίσης, να καταστήσουν τους χώρους αυτούς πιο φιλικούς για τις γυναίκες. Η Andreina Seijas, συνεργάτιδα της διεθνούς αρχιτεκτονικής και κατασκευαστικής εταιρείας Gehl και ερευνήτρια σε θέματα διακυβέρνησης και σχεδιασμού πολιτικών για τη νυκτερινή ζωή των πόλεων, ανέφερε χαρακτηριστικά τα εξής: «Σε μια σειρά σεμιναρίων που παρουσίασα στη Βαρκελώνη διαπίστωσα με έκπληξη ότι οι νέες γυναίκες δήλωναν πως αισθάνονταν περισσότερο ασφαλείς στους δρόμους της πόλης παρά μέσα σε ένα κλαμπ. Κανονικά, όλοι νομίζουμε πως είναι καλύτερα να βρίσκεσαι σε έναν εσωτερικό χώρο, όμως αυτό δεν είναι πάντοτε αληθές. Η ποιότητα των εσωτερικών χώρων στα κέντρα διασκέδασης είναι συχνά κακή, καθώς οι τουαλέτες δεν είναι καθόλου λειτουργικές ή ο έλεγχος ως προς τα πρόσωπα που έχουν πρόσβαση στα σημεία αυτά διασκέδασης είναι ανύπαρκτος. Πρόκειται για ένα πολύ λεπτό ζήτημα που χρήζει αντιμετώπισης μέσω της αξιοποίησης ποιοτικών δεδομένων, τα οποία θα συμβάλλουν στην αναγνώριση των ατόμων που κάνουν χρήση των συγκεκριμένων νυκτερινών χώρων και κτηρίων αλλά και στην κατανόηση του τρόπου χρήσης τους».
Νέες υπηρεσίες και ευκαιρίες για τις γυναίκες
Η δημιουργία καινοτόμων υπηρεσιών για την υποστήριξη της απασχολησιμότητας και, γενικότερα, της ποιότητας ζωής των γυναικών τη νύκτα στις πόλεις αποτελεί ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο των αστικών στρατηγικών για τις νυκτερινές οικονομικές δραστηριότητες. Η πορτογαλική πόλη της Μπράγκα, επικεφαλής εταίρος του δικτύου URBACT «Cities After Dark», πρόκειται να εγκαινιάσει, τον Σεπτέμβριο του 2024, τη λειτουργία του πρώτου εικοσιτετράωρου δημοτικού βρεφονηπιακού σταθμού, με την ονομασία «Λέσχη των Παιδιών» (Clube dos Pequenos). Βρίσκεται πολύ κοντά στο Πανεπιστήμιο του Minho και το νοσοκομείο της πόλης, ενώ θα δέχεται νεογέννητα παιδιά μέχρι και παιδιά ηλικίας τριών ετών. Αναμένεται να αποδειχθεί ιδιαίτερα σημαντική υπηρεσία για γονείς εργαζόμενους σε υγειονομικά και εκπαιδευτικά επαγγέλματα, προσφέροντας ανακούφιση, πρωτίστως, στις γυναίκες, οι οποίες επωμίζονται, κατά κύριο λόγο, την ευθύνη της φροντίδας παιδιών και άλλων ευάλωτων ή ενήλικων συγγενών κατά τις νυκτερινές ώρες. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Δείκτη Ισότητας των Φύλων (2019) του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων (EIGE), στην Πορτογαλία το 87% των γυναικών αφιερώνουν τουλάχιστον μία ώρα καθημερινά στην οικογενειακή φροντίδα, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους άντρες ανέρχεται στο 79%. Επιπλέον, περίπου το 78% των γυναικών μαγειρεύουν και κάνουν δουλειές σπιτιού τουλάχιστον μία ώρα καθημερινά, με το αντίστοιχο ποσοστό για τους άντρες να βρίσκεται στο χαμηλό 19%, διαμορφώνοντας ένα από τα μεγαλύτερα φυλετικά χάσματα στην ΕΕ.
Ζωντανοί δημόσιοι χώροι για τις γυναίκες
Η πρόσβαση των γυναικών στις νυκτερινές οικονομικές δραστηριότητες των πόλεων προϋποθέτει όχι μόνο καλύτερο σχεδιασμό των δημοσίων χώρων και των σημείων πρασίνου, πλαισιωμένων με ποιοτικό φωτισμό και συστήματα ασφαλείας, αλλά και την εκπόνηση στρατηγικών για τη διατήρηση της ζωής στους χώρους αυτούς και κατά τις βραδινές ώρες, μέσω της ανάπτυξης πολιτιστικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και, κυρίως, μέσω της ενθάρρυνσης της συμμετοχής γυναικών εργαζομένων και λοιπών άλλων κοινωνικών ομάδων στη «νυκτερινή οικονομία». Χαρακτηριστικό πρακτικό παράδειγμα της συγκεκριμένης αναπτυξιακής προσέγγισης για τη νυκτερινή ζωή των πόλεων αποτέλεσε το έργο «ToNite», που υλοποίησε η ιταλική πόλη Τορίνο, στο πλαίσιο του προγράμματος της Ευρωπαϊκής Αστικής Πρωτοβουλίας. Το εν λόγω έργο χρηματοδότησε 20 μικρότερα τοπικά έργα για την αναζωογόνηση δημοσίων χώρων σε προαστιακές περιοχές κατά μήκος του ποταμού Ντόρα, όπως θεατρικά φεστιβάλ, προβολές ταινιών, αθλητικές δραστηριότητες και προγράμματα διδασκαλίας και εκμάθησης γλωσσών, τα οποία παρακολούθησαν, κατά κύριο λόγο, γυναίκες από κοινότητες μεταναστών. Οι δράσεις που έλαβαν χώρα σε δρόμους και δημόσια πάρκα προσέφεραν ένα θετικό ερέθισμα σε διάφορες γενιές γυναικών που διεκδικούν για τους εαυτούς τους την ανάκτηση των δημοσίων χώρων τη νύκτα, ενισχύοντας τη συμμετοχή τους στη δημόσια σφαίρα.
Το προαναφερθέν παράδειγμα των νυκτερινών λεωφορείων στο Ταλίν συνιστά πλέον (από φέτος) μια μόνιμη συγκοινωνιακή υπηρεσία στην εσθονική πρωτεύουσα, ενώ αποτελεί, παράλληλα, μια σημαντική προσωπική επιτυχία για τη σύμβουλο νυκτερινής ζωής της πόλης του Ταλίν Natalie Mets. Αποδεικνύει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον που μπορούν να επιδείξουν γυναίκες με θέσεις ευθύνης στον τομέα της διακυβέρνησης θεμάτων που αφορούν τη «νυκτερινή οικονομία» των πόλεων, με σκοπό τη βελτίωση των υπηρεσιών που άπτονται της ασφαλείας και της ποιότητας ζωής των γυναικών στις πόλεις τη νύκτα. Μια έρευνα που διεξήχθη το 2018 σε παγκόσμια κλίμακα και στην οποία συμμετείχαν δήμαρχοι και σύμβουλοι με αυξημένη ευαισθησία και δραστηριοποίηση στο πεδίο της νυκτερινής ζωής της πόλης τους έδειξε ότι μόνο το 26% εξ αυτών ήταν γυναίκες, ωστόσο κάτι φαίνεται να αλλάζει. «Παραδοσιακά, ο πολεοδομικός σχεδιασμός αποτελούσε έναν ανδροκρατούμενο χώρο, όμως αξίζει να σημειωθεί ότι ολοένα και περισσότερες γυναίκες ηγούνται εγχειρημάτων στον τομέα της νυκτερινής οικονομίας και ασκούν αυξανόμενη επιρροή στη διακυβέρνηση του εν λόγω τομέα, καθότι πολλές εξ αυτών εργάζονται στον κλάδο του πολιτισμού ή σε χώρους συνάντησης κουίρ ατόμων, διαμορφώνοντας, κατ’ αυτόν τον τρόπο, μια νέα προοπτική» επισημαίνει η Andreina Seijas.
Παρά το επίμονο χάσμα που υφίσταται ανάμεσα στα δύο φύλα, δεν θεωρείται ότι αποτελεί μια ανυπέρβλητη κατάσταση χάρη στην ύπαρξη τοπικών αστικών στρατηγικών και νέων υπηρεσιών που στοχεύουν να αναδείξουν τη «νυκτερινή οικονομία» σε μοχλό ανάπτυξης, αειφορίας και ισότητας στις πόλεις.
