Αστικά διδάγματα από την πανδημία

Άμεσες «τακτικές παρεμβάσεις» στη χρήση δημόσιου χώρου

Η πανδημία γύρισε τον κόσμο ανάποδα. Οι δήμοι ήρθαν ξαφνικά αντιμέτωποι με μια περίεργη και δύσκολη κατάσταση: πρωτοφανή επίπεδα και νέες μορφές κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων σε τοπικό επίπεδο, αλλά και μεγαλύτερη υποταγή στα ανώτερα επίπεδα του αντίστοιχου συστήματος της εθνικής τους διοίκησης.

Επομένως, πολλές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν την άνοιξη του 2020 εισάχθηκαν υπό εξαιρετικές συνθήκες, οι οποίες χαρακτηρίζονται σε πολλές περιπτώσεις ως «αναδυόμενα» ή προσωρινά μέτρα. Οι μέθοδοι λήψης αποφάσεων σε επίπεδο Δήμου ήταν πιο κοντά στην «τακτική αστικοποίηση» παρά στον συνηθισμένο τρόπο δημοτικού αστικού σχεδιασμού καθώς δεν ήταν δυνατή η διοργάνωση μακροχρόνιων συζητήσεων του συμβουλίου, ούτε να ζητηθεί η γνώμη της μεγαλύτερης ομάδας κατοίκων.

Υπό το πρίσμα των περιορισμένων αρμοδιοτήτων των δήμων λόγω της κρίσης, οι πιο ορατές παρεμβάσεις εφαρμόστηκαν στη χρήση δημόσιων χώρων. Με στόχο τον «εκδημοκρατισμό» της πρόσβασης στους δρόμους, δηλαδή την παροχή περισσότερων ευκαιριών στους ενεργούς τρόπους κινητικότητας, έγινε μια σχετικά κοινή πρακτική των πόλεων να ορίζουν νέους ποδηλατοδρόμους, πρώτα σε προσωρινή βάση, αλλά με τη δυνατότητα να διατηρηθούν για πάντα.

Για παράδειγμα, στην περίπτωση των επιχωμάτων της Βουδαπέστης στο Δούναβη, οι συζητήσεις είχαν αρχίσει αρχικά με τον νέο δήμαρχο μετά τις εκλογές του Οκτωβρίου 2019. Τον Ιανουάριο, το άνοιγμα του αναχώματος εξακολουθούσε να διαπραγματεύεται με αργούς ρυθμός, αλλά ο κορωνοιός επιτάχυνε τη διαδικασία δραματικά και τον Μάιο απαγορεύτηκε η διέλευση αυτοκινήτων κάθε Σαββατοκύριακο.

Στο Μιλάνο, δρόμοι συνολικού μήκους 35 χιλιομέτρων επανασχεδιάστηκαν για να μειώσουν την κυκλοφορία των αυτοκινήτων διευρύνοντας τα πεζοδρόμια και δημιουργώντας νέους ποδηλατοδρόμους. Παράλληλα, εισάχθηκε ένα όριο ταχύτητας 30 χλμ /ώρα  για λόγους ασφαλείας.

Οι Βρυξέλλες έλαβαν παρόμοια ριζοσπαστικά μέτρα. Σε ένα νέο κανονισμό οδικής κυκλοφορίας, όλα τα οχήματα υπόκεινται σε όριο ταχύτητας 20 χμ/ώρα, ενώ οι πεζοί και οι ποδηλάτες έχουν προτεραιότητα στο κέντρο της πόλης. Σύμφωνα με τη δημοτική διοικητική αρχή, ο στόχος αυτού του μέτρου δεν είναι να απαγορεύσει τα αυτοκίνητα από το κέντρο της πόλης, αλλά να κατανείμει πιο ορθολογικά τον διαθέσιμο δημόσιο χώρο.

Μια ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία πραγματοποιήθηκε επίσης στο Βερολίνο, που ονομάζεται «δρόμοι παιχνιδιού» (play streets): εάν ζητηθεί από τουλάχιστον επτά κατοίκους ενός δρόμου, ο δήμος της επαρχίας εξέτασε το κλείσιμο του δρόμου για κυκλοφορία, μετατρέποντάς τον σε προσωρινή παιδική χαρά. Η πόλη παρείχε επίσης υλικοτεχνική βοήθεια, υπό την προϋπόθεση ότι οι κάτοικοι δεσμεύτηκαν να αναλάβουν την ημερήσια φροντίδα για τα παιδιά τους.

Γρήγορες αποφάσεις για περίπλοκα ζητήματα πέρα από το δημόσιο χώρο

Εκτός από την ορατή αναδιοργάνωση των δημόσιων χώρων, οι πόλεις εισήγαγαν πολλές άλλες παρεμβάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων των πληθυσμιακών ομάδων που έχουν πληγεί περισσότερο. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές από αυτές:

Στέγαση: πολλές πόλεις έχουν εισάγει μέτρα όπως ένα μορατόριουμ για τις εξώσεις, όρια στην αύξηση των ενοικίων (υποστηρίζοντας ταυτόχρονα ενοικιαστές και ιδιοκτήτες), βοήθεια για τους κατόχους ενυπόθηκων δανείων, αποτροπή περικοπών σε εξοπλισμό και υποδομές . Δείτε παραδείγματα που συλλέχθηκαν από την MKO, «Arena for Journalism in Europe».

Άστεγοι: οι προσπάθειες των πόλεων επικεντρώνονται στην αύξηση των δυνατοτήτων και της ασφάλειας των καταφυγίων, καθώς και στην παροχή εναλλακτικών καταλυμάτων, ακόμη και δωματίων ξενοδοχείου για τους φτωχότερους. Κάποια παραδείγματα έχουν επισημανθεί από έγκριτα περιοδικά και εφημερίδες όπως τους Economist, EU Observer και El Pais.

Τρόφιμα: μεταξύ άλλων, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις πόλεων που συμμετέχουν σε δίκτυα URBACT που ανταποκρίνονται στην υποστήριξη της παραγωγής τροφίμων, υπηρεσιών παράδοσης στο σπίτι ή / και παρεμβάσεων έκτακτης ανάγκης για την πρόληψη της πείνας μεταξύ των φτωχότερων.

Εκπαίδευση χωρίς αποκλεισμούς: οι πόλεις θα μπορούσαν να βελτιώσουν την ποιότητα και την -χωρίς αποκλεισμούς- διαδικτυακή εκπαίδευση βελτιώνοντας τις υπηρεσίες και δίνοντας πρόσβαση σε ψηφιακά εργαλεία. Παραδείγματα συλλέχθηκαν από το Eurocities και επίσης από την ηλεκτρονική πλατφόρμα "Σχολείο στο Σπίτι" (" School in Home!").

Φροντίδα ηλικιωμένων: πολλές πόλεις παλεύουν για να καταπολεμήσουν τους κινδύνους για την υγεία που αντιμετωπίζουν τα ηλικιωμένα άτομα σε χώρους φροντίδας (όπου οι μεγάλοι αριθμοί αποτελούν σημαντικό παράγοντα κινδύνου) και στα σπίτια τους (όπου η αντιπαραβαλλόμενη πρόκληση είναι συχνά η απομόνωση). Για παράδειγμα, το Μπιλμπάο συνεργάζεται με πολίτες για την προστασία ευάλωτων μελών της κοινότητας, ιδίως των ηλικιωμένων.

Ευκαιρίες για μια προοδευτική ατζέντα

Πέρα από τις άμεσες τακτικές αντιδράσεις, αρκετοί προοδευτικοί ηγέτες πόλεων θεώρησαν τη νέα κατάσταση ως ευκαιρία για επίτευξη μακροπρόθεσμων αλλαγών που ήταν αδιανόητες πριν από την πανδημία.

Στο Παρίσι, ως μέρος της επιτυχημένης εκλογικής εκστρατείας της, η δήμαρχος Anne Hidalgo παρουσίασε φιλόδοξα σχέδια για να κάνει τη ζωή στην πόλη πιο τοπική και με πιο αργούς ρυθμούς. Το Παρίσι εισήγαγε επίσης νέα σχήματα ποδηλατοδρόμων και ανέκτησε  δρόμους για να επιτρέπει στους ανθρώπους να μετακινούνται χωρίς να συνωστίζονται. Εκτός αυτού, η ιδέα της  «Η πόλη των 15 λεπτών» (15 minutes city) αναπτύσσεται περαιτέρω, κάνοντας την υπόθεση ότι οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι θα πηγαίνουν στο γραφείο μόνο δύο φορές την εβδομάδα ή μερικές ημέρες το μήνα. Η ιδέα είναι ότι με λιγότερη κυκλοφοριακή κίνηση και ρύπανση, οι πόλεις μπορούν πραγματικά να γίνουν ακόμη πιο ελκυστικές. Επιπλέον, τα φθηνότερα ενοίκια για χώρους γραφείου μπορούν να προσελκύσουν νεοφυείς επιχειρήσεις και άλλους τύπους χρηστών.

Στη Βουδαπέστη, η δημοτική κυβέρνηση εισήγαγε τον Μάιο λωρίδες ποδηλάτων στην πολυσύχναστη Grand Boulevard, μειώνοντας σε αυτόν τον κεντρικό δρόμο τις λωρίδες για αυτοκίνητα από 2 * 2 έως 2 * 1 λωρίδες. Μέχρι το φθινόπωρο, αυτή η λωρίδα ποδηλάτων έγινε η δεύτερη πιο πολυσύχναστη λωρίδα  στη Βουδαπέστη.

Στην Αθήνα, ο δήμαρχος έκανε το τολμηρό βήμα να διαθέσει εκ νέου περίπου 50.000 τετραγωνικά μέτρα χώρου για περπάτημα και ποδηλασία ως μία μοναδική ευκαιρία για να καθαρίσει την πόλη από τις επιπτώσεις των  αυτοκινήτων που καταλαμβάνουν πολύ χώρο και ρυπαίνουν. Στο επίκεντρο του προγράμματος βρισκόταν ο "Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας" («Great Walk of Athens»), ο οποίος είχε σχεδιαστεί για τέσσερα μίλια, ενώνοντας αρχαιολογικούς χώρους στο ιστορικό κέντρο. Την άνοιξη, υπήρξε πολιτική συναίνεση σχετικά με τις λωρίδες ποδηλάτων.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, ο αριθμός των αστέγων στους δρόμους σχεδόν εξαφανίστηκε με το άνοιγμα νέων χώρων, ακόμη και δωματίων ξενοδοχείου, για αυτούς. Στη Βουδαπέστη, η τοπική αυτοδιοίκηση είχε ως στόχο να ανοίξει πολλά κενά ακίνητα για να φιλοξενήσει άστεγους, συμπεριλαμβανομένων ακόμη και ορισμένων ακινήτων στο δημαρχείο - ωστόσο, αυτό απαγορεύτηκε από τον εκπρόσωπο της κεντρικής κυβέρνησης.

Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις (συμπεριλαμβανομένης της Βιέννης, του Βερολίνου, του Άμστερνταμ, κ.α.), νέες ευκαιρίες φαίνεται να αναπτύσσονται με τις αλλαγές στη δυναμική της αγοράς ακινήτων: κενά καταστήματα ή ακόμη και ολόκληρα κτίρια γραφείων θα μπορούσαν θεωρητικά να μετατραπούν για διαφορετικές χρήσεις, εξυπηρετώντας καλύτερα το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου.

Η μοίρα των τακτικών παρεμβάσεων μακροπρόθεσμα

Πολλοί αναλυτές, ωστόσο, αμφιβάλουν για τις πιθανότητες  αυτής της κοινωνικής στροφής στην αστική ανάπτυξη μακροπρόθεσμα, υποστηρίζοντας ότι οι παράγοντες της αγοράς θα ανακτήσουν την εξουσία και θα διατηρήσουν την κυριαρχία τους στο πολύτιμο απόθεμα ακινήτων στο εσωτερικό της πόλης.

Ήδη στα τέλη του καλοκαιριού - όταν φαινόταν δυνατή η επιστροφή στην «φυσιολογική ζωή» - έγιναν τεράστιες συζητήσεις στις περισσότερες πόλεις γύρω από ποιες από τις «αναδυόμενες» τακτικές αστικές παρεμβάσεις θα μπορούσαν να «διευθετηθούν» μακροπρόθεσμα. Η καθιέρωση και η διατήρηση της δημόσιας υποστήριξης για αυτά τα μέτρα δεν αποδείχθηκε εύκολη.

Για παράδειγμα, πολλές πόλεις είδαν έντονες διαφωνίες μεταξύ των οδηγών αυτοκινήτων, οι οποίοι ήθελαν να δώσουν τέλος σε όλες τις παρεμβάσεις που περιόριζαν την ελευθερία τους να χρησιμοποιούν τους δρόμους, και τον αυξανόμενο αριθμό των ποδηλάτων και πεζών που ήθελαν να διατηρήσουν τις πρόσφατα κερδισμένες ευκαιρίες τους.

Στην Αθήνα, μέχρι το φθινόπωρο, τόσο τα μεγάλα πολιτικά κόμματα όσο και τα μέσα ενημέρωσης στράφηκαν εναντίον του έργου "Ο Μεγάλος Περίπατος της Αθήνας" και επίσης η κοινή γνώμη έγινε ολοένα και πιο ειρωνική επειδή οι άνθρωποι είδαν μια πρόχειρη υλοποίηση και ότι δεν είναι πολλοί αυτοί που κάνουν ποδήλατο το καλοκαίρι με 40 βαθμούς Κελσίου. Ενώ η τοπική αυτοδιοίκηση έχει υποσχεθεί να κάνει πιο προγραμματισμένες παρεμβάσεις, το μέλλον του Μεγάλου Περιπάτου είναι ασαφές. Πάντως, η λωρίδα ποδηλάτου είναι ακόμα εκεί, αν και έχει ήδη ξεθωριάσει…

Στη Βουδαπέστη, παρά την επιτυχία των λωρίδων ποδηλάτων, οι οδηγοί αυτοκινήτων ήταν εξοργισμένοι και ένας πολιτικός της κεντρικής κυβέρνησης δήλωσε δημόσια ότι «ο αντιπολιτευόμενος δήμαρχος της Βουδαπέστης πρέπει να σταματήσει να κυνηγάει οδηγούς αυτοκινήτων». Τέλος, η πόλη έπρεπε να κάνει αλλαγές, επιστρέφοντας ένα μέρος της Grand Boulevard πλήρως στους οδηγούς αυτοκινήτων, ανακατευθύνοντας τη λωρίδα ποδηλάτου στο πολυσύχναστο πεζοδρόμιο.

Τι πιθανότητες υπάρχουν για μια πιο δίκαιη αστική ανάπτυξη μετά την πανδημία;

Οι εξαιρετικές συνθήκες της κρίσης COVID ενδέχεται να συμβάλλουν στην ανάπτυξη νέων, προοδευτικών δημοτικών πολιτικών. Ακολουθώντας το μοντέλο της τακτικής αστικοποίησης, απαιτούνται νέες προσπάθειες και για τακτικές οικονομικές και κοινωνικές παρεμβάσεις, και αργότερα για την κανονιστική διευθέτηση αυτών.

Αυτό σημαίνει ότι οι πόλεις θα πρέπει να είναι πολύ πιο τολμηρές στη χρήση των δικαιωμάτων που έχουν: πολεοδομικές ζώνες, φορολογία, καθορισμός των προϋποθέσεων για τις δημόσιες συμβάσεις κ.λπ. για την αντιμετώπιση τοπικών κοινωνικών προβλημάτων που δεν αντιμετωπίζονται υπό τις κανονικές συνθήκες της αγοράς. Για παράδειγμα, θα πρέπει να βρουν τρόπους να ευνοήσουν τις τοπικές επιχειρήσεις έναντι των πολυεθνικών μέσω της διαχείρισης δημόσιου χώρου, των "έξυπνων" πολεοδομικών ζωνών και των πολιτικών αστικού σχεδιασμού.

Οι πόλεις που πειραματίζονται τέτοιες νέες πολιτικές θα πρέπει επίσης να είναι σε συμμαχία με τους γειτονικούς τους οικισμούς, επεκτείνοντας τις νέες πολιτικές στο μητροπολιτικό επίπεδο.

Τα παραδείγματα που παρουσιάζονται σε αυτό το άρθρο αποδεικνύουν ότι οι πόλεις μπορούν να κάνουν πολλά. Ωστόσο, οι μακροχρόνιες αλλαγές μπορούν τελικά να επιτευχθούν μόνο εάν οι πόλεις αναπτύξουν ένα συνεργατικό, πολύ-επίπεδο κυβερνητικό πλαίσιο με τη δική τους εθνική διοίκηση. Η περίπτωση της Βουδαπέστης δείχνει πόσο περιορισμένες είναι οι πιθανότητες μιας πόλης, εάν σταματήσει η οικονομική και πολιτική στήριξη από την εθνική κυβέρνηση.

Για να επιτύχουν, οι προοδευτικές πόλεις θα πρέπει επίσης να αναπτύξουν στενότερους δεσμούς μεταξύ τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η Συμμαχία Ελεύθερων Πόλεων (Alliance of Free Cities), που ξεκίνησε από τις τέσσερις πρωτεύουσες του Visegrad και τώρα εξελίχθηκε σε έναν πολύ ευρύτερο κύκλο μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων - με στόχο να πείσει την ΕΕ να υποστηρίξει τις προσπάθειές τους για νέους τύπους αστικών πολιτικών - αποτελεί θετική εξέλιξη .