Όλοι αναγνωρίζουν σήμερα ότι οι δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο αμφισβητούνται όλο και περισσότερο. Ο αριθμός των ζητημάτων που πρέπει να αντιμετωπίσουν - και για τον οποίο αντιμετωπίζουν δυσκολίες ως προς την επίλυσή τους (κοινωνική δικαιοσύνη, οικονομική σταθερότητα, κλιματική αλλαγή κ.λπ.) - θέτουν σε κίνδυνο τις δημοκρατίες μας. Επιπλέον, ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων πιστεύει ότι δεν εισακούγονται ούτε λαμβάνονται υπόψη από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Οι πολίτες διεκδικούν το δικαίωμα να έχουν λόγο στις δημόσιες αποφάσεις, επιλογές και πολιτικές που λαμβάνονται.
Σε επίπεδο πόλης, οι τοπικές κυβερνήσεις είναι επίσης ανήσυχες και αντιμετωπίζουν την ίδια κατάσταση με τις εθνικές κυβερνήσεις και φαίνονται αρκετά απροετοίμαστες για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των πολιτών. Ωστόσο, συνειδητοποιούν ότι πρέπει να συνεργαστούν καλύτερα και να εμπλέξουν τους πολίτες στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και στην τοπική διακυβέρνηση της πόλης εν γένει. Ανάμεσα σε αυτές τις συνειδητές πόλεις, 8 μικρές και μεσαίες πόλεις της Ευρώπης αποφάσισαν να ξεκινήσουν το τολμηρό ταξίδι της συμμετοχικής δημοκρατίας.
Αυτές οι 8 πόλεις έχουν συγκεντρωθεί για να δημιουργήσουν ένα δίκτυο που ονομάζεται Ενεργοί Πολίτες (Active Citizens). Ο πληθυσμός τους κυμαίνεται μεταξύ 35.000 και 95.000 κατοίκων. Είναι από όλη την Ευρώπη, - νότια, δυτική και ανατολική. Από την Πορτογαλία (Santa Maria da Feira) στη Γαλλία (Agen και Saint Quentin), από την Ιταλία (Cento) στη Γερμανία (Dinslaken), τη Δημοκρατία της Τσεχίας (Hradec Králové), τη Ρουμανία (Bistrita) και την Εσθονία (Tartu). Αυτές οι 8 πόλεις έχουν διαφορετικές εμπειρίες με συμμετοχικές προσεγγίσεις, μερικές έχουν ήδη ασχοληθεί με συμμετοχικές μεθόδους, ενώ άλλες είναι περισσότερο στην αρχή του «ταξιδιού». Ωστόσο, όλες έχουν αυτό το κοινό συναίσθημα ότι πρέπει να προχωρήσουν περισσότερο και ότι μπορούν να το κάνουν, ενώνοντας όλοι μαζί τις δυνάμεις τους και μαθαίνοντας ο ένας από τον άλλο.
Η φιλοδοξία του δικτύου πόλεων Ενεργοί Πολίτες (Active Citizens) είναι απολύτως σαφής: πώς να εμπλέξουμε καλύτερα τους πολίτες στην τοπική διακυβέρνηση των πόλεων μας; «Αλλά γιατί να το κάνουμε αυτό;» θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει. Θα το κάνουμε λοιπόν γιατί, «πιστεύουμε ότι με τη συμμετοχή των πολιτών στην τοπική διακυβέρνηση, μπορούμε να οικοδομήσουμε καλύτερες πολιτικές, υπηρεσίες και πόλεις στο σύνολό τους.»
«Αλλά γιατί θα πρέπει να εμπλέξουμε τους πολίτες στη διακυβέρνηση; Έχουμε ήδη εκλέξει αξιωματούχους για αυτό! Είναι όλη η αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας! »
Θεωρητικά, ναι. Οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι εκλέγονται για να εκπροσωπούν τους πολίτες και να «κυβερνούν στο όνομά τους». Και το κάνουν. Αλλά σε πολλές περιπτώσεις, δεν αντιπροσωπεύουν «αρκετά» τους ανθρώπους. Και ακόμη κι αν το έκαναν, αυτό τους εμποδίζει να συγκεντρώνονται με τους πολίτες καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας τους, για κάθε απόφαση. Οι πόλεις αναγνωρίζουν σήμερα ότι η ενσωμάτωση ενός συγκεκριμένου επιπέδου συμμετοχής των πολιτών (σε ορισμένες περιπτώσεις) στη διαδικασία λήψης αποφάσεων θα μπορούσε - και όχι μόνο - να είναι χρήσιμη, αλλά στην πραγματικότητα απαραίτητη.
Συμμετοχή των πολιτών; Ούτε καν!
Είναι σαφές ότι δεν είναι όλοι πεπεισμένοι στις διοικήσεις των πόλεων (αλλά και στις εθνικές κυβερνήσεις) για την προστιθέμενη αξία της συμμετοχής των πολιτών στη διακυβέρνηση. Οι λόγοι για να μην υπάρχει η συμμετοχή των πολιτών είναι άφθονοι. Προκειμένου να προσδιορίσουμε αυτούς τους λόγους, αναπτύξαμε, στο πλαίσιο του δικτύου Ενεργοί Πολίτες (Active Citizens), ένα παιχνίδι με κάρτες με την ονομασία «Συμμετοχή των πολιτών; Ούτε καν!». Αυτό το παιχνίδι αποτελείται από 42 λόγους για να μην υπάρχει συμμετοχή των πολιτών. Ζητήθηκε από τις πόλεις του δικτύου να επιλέξουν εκείνους που ακούνε πιο συχνά μέσα στις δικές τους διοικήσεις, από τους συναδέλφους τους (είτε δημόσιους υπαλλήλους είτε εκλεγμένους αξιωματούχους). Μερικοί από τους λόγους περιλαμβάνουν: «Η συμμετοχή των πολιτών επιβραδύνει κάθε διαδικασία ή έργο», «η συμμετοχή των πολιτών είναι άχρηστη επειδή οι πολίτες δεν είναι ειδικοί!», «Είναι πολύ περίπλοκο να δουλεύεις με πολίτες», «Οι πολίτες είναι καλύτεροι στο να παραπονιούνται, παρά να βρίσκουν λύσεις », «Δεν χρειάζεται η συμμετοχή των πολιτών μιας και ήδη συνεργαζόμαστε με ΜΚΟ, ενώσεις και οργανισμούς καταναλωτών», «Με τους πολίτες οι συζητήσεις παραμένουν επιφανειακές και χωρίς καμία ουσία».
Σωστά. Υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος για να αποικοδομήσουμε αυτούς τους πολλούς «λόγους»…
Αλλά ... "τι θέλεις;"
Υπάρχουν πολλοί στόχοι που θα μπορούσαν να παρακινήσουν μια πόλη να συμμετάσχει σε ένα δίκτυο όπως οι Ενεργοί Πολίτες (Active Citizens). Οι 8 πόλεις του δικτύου κλήθηκαν επομένως να εκφράσουν ποια ήταν τα κίνητρά τους και παρακάτω παρατίθεται μια μικρή επιλογή από τις πιο κοινές επιθυμίες που έχουν επιλέξει:
- Θέλουμε να αναπτύξουμε μια κουλτούρα συμμετοχής και μια αίσθηση ενεργών πολιτών.
- Θέλουμε να ξαναχτίσουμε την εμπιστοσύνη μεταξύ πολιτών και της διοίκησης της πόλης.
- Θέλουμε οι πολίτες να δημιουργούν από κοινού λύσεις (ιδέες, σχέδια, ατζέντες, δράσεις) μαζί μας, τη διοίκηση πόλεων.
- Θέλουμε να διευκολύνουμε τον διάλογο μεταξύ εκλεγμένων αξιωματούχων και πολιτών.
- Θέλουμε να συλλέξουμε τις γνώμες και τις απόψεις των πολιτών για δημόσια θέματα ή δράσεις.
- Θέλουμε οι πολίτες να συμμετέχουν ενεργά σε σχέδια και αποφάσεις αστικού πολεοδομικού σχεδιασμού.
Αυτό το σύνολο κινήτρων αναδεικνύει τον πλούτο και την ποικιλομορφία των στόχων (αλλά και των προκλήσεων) που οι πόλεις επιθυμούν να αντιμετωπίσουν μέσω της συμμετοχής των πολιτών: από την εμπιστοσύνη έως το διάλογο, από τη διαβούλευση έως τη συν-δημιουργία, από συγκεκριμένα έργα έως τη δημόσια ατζέντα και πολλά άλλα.
«Όταν αρχίζετε να συμμετέχετε ως πολίτες, συνειδητοποιείτε ότι υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα με τα οποία δεν είστε ικανοποιημένοι, ως διοίκηση της πόλης»
Για τις πόλεις που έχουν ήδη λίγη εμπειρία με τις μορφές συμμετοχής των πολιτών, όλες αυτές δεν είναι 100% ικανοποιημένες με το πώς έχουν τα πράγματα. «Πρώτον, είναι πάντα οι ίδιοι άνθρωποι που εμφανίζονται». Αυτοί είναι ο λεγόμενοι «συνήθεις ύποπτοι» και, συνήθως, είναι όλοι συνταξιούχοι. «Αυτό δεν είναι ικανοποιητικό, ως δημόσια διοίκηση». Πράγματι, οι πόλεις θέλουν οι πολίτες να είναι όσο το δυνατόν πιο διαφορετικοί, όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικοί (όλων των κατοίκων και πιθανών φωνών).
«Οι πολίτες τείνουν να μιλούν μόνο για το προσωπικό τους συμφέρον, όχι απαραίτητα για το κοινό καλό», ωστόσο είναι ο ρόλος μιας δημόσιας αρχής να διασφαλίζει ότι οι δημόσιες πολιτικές και οι υπηρεσίες θα είναι προς το κοινό καλό. «Στα συμβούλια σε επίπεδο γειτονιάς, αποφασίσαμε ότι οι εκπρόσωποι θα εκλέγονται από τους κατοίκους, αλλά συνειδητοποιούμε ότι, μόλις εκλεγούν δεν συμβουλεύονται απαραίτητα όλοι τους πολίτες αργότερα ». Ακόμα κι αν η ιδέα ήταν να δοθεί δύναμη στους πολίτες, καταλήγουμε να έχουμε ένα νέο στρώμα της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας» που δεν λειτουργεί, τόσο καλά, στη μικροκλίμακα μιας γειτονιάς, αντί μιας πόλης. Φυσικά, όλες οι πόλεις πειραματίζονται, δοκιμάζουν, εξερευνούν και μαθαίνουν από τα πειράματά τους, τι λειτουργεί καλά, τι δεν λειτουργεί τόσο καλά, τι δεν λειτουργεί, μετά αναθεωρεί, αλλάζει, επανασχεδιάζει τους τρόπους τους. Και οι πολίτες συμβάλλουν σε αυτό (ζητώντας συγκεκριμένες εκπαιδεύσεις, προτεινόμενες αλλαγές κ.λπ.). Και οι δύο πλευρές πρέπει να μάθουν πώς να συνεργάζονται καλύτερα, καθώς δεν είναι φυσικό για καμία από αυτές. στο μικρο-επίπεδο μιας γειτονιάς, αντί μιας πόλης. Φυσικά, όλες οι πόλεις πειραματίζονται, δοκιμάζουν, δοκιμάζουν, εξερευνούν και μαθαίνουν από τα πειράματά τους, τι λειτουργεί καλά, τι δεν λειτουργεί τόσο καλά, τι δεν λειτουργεί, μετά αναθεωρούν, αλλάζουν, επανασχεδιάζουν τους τρόπους τους. Και οι πολίτες συμβάλλουν σε αυτό (ζητώντας συγκεκριμένες εκπαιδεύσεις, προτεινόμενες αλλαγές κ.λπ.). Και οι δύο πλευρές πρέπει να μάθουν πώς να συνεργάζονται καλύτερα, καθώς δεν είναι φυσικό για καμία από αυτές. στο μικρο-επίπεδο μιας γειτονιάς, αντί μιας πόλης. Φυσικά, όλες οι πόλεις πειραματίζονται, δοκιμάζουν, δοκιμάζουν, εξερευνούν και μαθαίνουν από τα πειράματά τους, τι λειτουργεί καλά, τι δεν λειτουργεί τόσο καλά, τι δεν λειτουργεί, μετά αναθεωρεί, αλλάζει, επανασχεδιάζει τους τρόπους τους. Και οι πολίτες συμβάλλουν σε αυτό (ζητώντας συγκεκριμένες εκπαιδεύσεις, προτεινόμενες αλλαγές κ.λπ.). Αμφότερες οι πλευρές πρέπει να μάθουν πώς να συνεργάζονται καλύτερα, καθώς δεν είναι τόσο εύκολο για καμία από αυτές.
Υπάρχει ελπίδα, υπάρχει επείγουσα ανάγκη, υπάρχει πίεση
Η συμμετοχική δημοκρατία είναι ένα μοντέρνο θέμα. Χωρίς Αμφιβολία. Ο αριθμός των άρθρων, των ειδήσεων, των εφημερίδων, των βιβλίων, των περιπτωσιολογικών μελετών, της συμμετοχικής δημοκρατίας πολλαπλασιάζεται όπως ποτέ άλλοτε πριν την τελευταία δεκαετία. Ταυτόχρονα, πακέτα εργαλείων, οδηγίες, εργαλειοθήκες και εγχειρίδια κάθε είδους πολλαπλασιάζονται επίσης και προορίζονται να στηρίξουν τις πόλεις στην υιοθέτηση συμμετοχικών προσεγγίσεων στη διακυβέρνησή τους. Ωστόσο, η μοντέρνα φύση του θέματος δεν είναι χωρίς κίνδυνο. Πράγματι, καθώς το θέμα γίνεται «ένα ωραίο πράγμα που πρέπει να κάνουμε και να έχουμε», ορισμένες πόλεις τείνουν να εφαρμόζουν συμμετοχικές προσεγγίσεις είτε με κακούς τρόπους (εργαλεία, μεθόδους, μορφές) είτε για κακούς λόγους (ψεύτικα κίνητρα, κρυφή ατζέντα) που οδηγούν σε αυτό που θα μπορούσε να ονομάζεται «ψεύτικη δημόσια συμμετοχή» και αυτό μπορεί να έχει καταστροφικές επιπτώσεις στη δημοκρατία. Όντως, ο αριθμός των ενεργών πολιτών που επιθυμούν να λάβουν μέρος, σε κάποιο βαθμό, στις δημόσιες διαδικασίες λήψης αποφάσεων, δεν είναι - ας είμαστε ειλικρινείς - εκατομμύρια (ακόμη). Έτσι, η «ψεύτικη δημόσια συμμετοχή» μπορεί να πείσει τους πιο πρόθυμους πολίτες ότι οι διαδικασίες συμμετοχής είναι απλά μία ψευδαίσθηση. Απογοητευτικό, για άλλη μια φορά μειώνοντας λίγο περισσότερο την εμπιστοσύνη των πολιτών στην πολιτική και, κατ’ επέκταση, το δημοκρατικό μοντέλο. Υπάρχει όμως ελπίδα, επειδή οι πολίτες είναι παρόντες και είναι πρόθυμοι να συμμετάσχουν, και οι διοικήσεις των πόλεων (όπως αυτές των Ενεργών Πολιτών) τείνουν όλο και περισσότερο να πάνε προς μια πιο συμμετοχική δημοκρατία και θέλουν να το κάνουν σωστά, που σημαίνει με ειλικρίνεια, διαφάνεια, προσοχή, φροντίδα και ενσυναίσθηση. Άλλη μια φορά. Και μειώνοντας λίγο περισσότερο την εμπιστοσύνη των πολιτών στην πολιτική και, κατ 'επέκταση, το δημοκρατικό μοντέλο. Υπάρχει όμως ελπίδα, επειδή οι πολίτες είναι παρόντες και είναι πρόθυμοι να συμμετάσχουν, και οι διοικήσεις των πόλεων (όπως αυτές που συμμετέχουν στο Δίκτυο Ενεργοί Πολίτες (Active Citizens) τείνουν όλο και περισσότερο να πάνε προς μια πιο συμμετοχική δημοκρατία και θέλουν να το κάνουν σωστά, που σημαίνει με ειλικρίνεια, διαφάνεια, προσοχή, φροντίδα και ενσυναίσθηση.
